24 mar 2014

¿Pur qué xalimegu?

Ara votiva dedicá a Salamati. Se econtró nu términu de Vilamel.
Pensu que us nosus maioris nun necesitaran chamal a nosa lengua de maneira ninhun'a.
Us xalimegufalantis falaban i se comunicaban desta forma sin tel que dal nomi au que falaban pa entendelsi.

Comu vivimus entri vicinhus nun falantis, cus que mus comunicamus de sempris nas distintas relaciõs que mantemus cu elis i sendu terrenu raianu o fronteirizu, nu que ha habíu  trasegu de pesoas de acá pa alá, cuas que  se daban diferencias culturais que se apreciaban tamén na comunicación entri elas; é entoncis cuandu comenza a aparecel a etiqueta pa identifical u que falamus.

As pesoas de fora desti val de Xálima, comparandu u que falábamus cun oitras lenguas, mus meteran na cabeza a idea de que falábamus mal y foran tamén, pur oitru lau, us estudiosus alheus, tantu de Espanha comu de oitras naciõs, us que de común acordu comenzaran a chamal a nosa lengua comu hablas, fablas o fala; sendu ésta última a que se ven aceptandu pur a maioría da genti, peru desdi u mei puntu de vista é poicu acertá purque cu esta misma denominación se cunhocin oitras lenguas que se falan nu estau espanhol sin relación cu que se fala nus nosus tres lugaris.

É pur isu que estandu en desacordu cu esa forma de chamala, escribía nu anu 1.999, na página que subí a interné dedicá au mei lugal; que da mesma forma que pa nombral as pesoas que son o vivin enun lugal se utiliza un gentiliciu, tamén pa nosa lengua tínhamus que buscal un nomi -agora glotónimu- i ei proponhía entoncis u xalimegu, vendu que ésti a definía milhol que a fala.

Aquí, nus tres lugaris de Valverdi, as Elhas i San Martín de Trevelhu nun ha calau mutu esta visión minha. Debi sel pur isu de que naidi é profeta na sua terra; peru pur contra ensiguía tuvu acolhía fora du territoriu ondi se fala, comu se poi aprecial na publicación nu anu 2004 de un diccionariu xalimegu - castelhanu, sobri u que nun me pronunciu; de Carlos Quiles Casas, que pudéis descargal nesti enlaci:
http://www.asturlhiones.com/destacaus/descargues/dizionariu.pdf

Consultéi cu vosu navegadol favuritu u nomi “xalimegu” i vus daréis conta de que se usa mutu. Recordu tamén comu se aprecia i se nombra algun'a ve pur u investigadol que mais i milhol ha trabalhau sobri esta lengua nosa: u senhol Xosé-Henrique Costas González, quen u anu pasau publicó un libru nu que recopila información i estudius de vinti anus de dedicación a lengua que falamus nus tres lugaris, proponhendu oitru glotónimu, nesti causu “O valego”.

Si queréis sabel sobri a presentación du sei libru en Valverdi, uséi esti enlaci:
http://valverdidufresnu.blogspot.com.es/2014/01/o-valego-presentacion-en-valverdi.html

Agora pasu a contarvus pur qué cheguí a dal cu esi glotónimu -xalimegu- nu anu 1.999.

Us xalimegufalantis, tantu en lagarteiru, manhegu comu valverdeiru; cuandu mus referimus au val ondi mus encontramus, u chamamus val de Xálima.

U xálima é u accidenti da nosa geografía cu que milhol mus distinguimus us falantis das Elhas, San Martín de Trevelhu i Valverdi. É u picu du sistema central, na Serra de Gata, cu 1.492 metrus de altura sobri u nivel du mar, que se ve desdi mutus puntus da nosa pruvincia de Cáciris; desdi as terras de Castelu Brancu, da vicinha república purtuguesa i desdi us pagus salmantinus.

U Xálima mus uni a ritus mágicus dus nosus ancestrus que adoraban a un dios prerromanu das aguas au que chamaban Salamati, de ondi ven u nomi du nosu Xálima.

Nomi que encontramus escritu pa nombral au institutu de educación secundaria,  pa nombral empresas, sean éstas de transformación, artesanía, prestación de servicius, etc... tamén apareci nas etiquetas de mutas coisas que se facin nestis tres lugaris, asina sean acitunas, aceiti, mel, caramelus...

Pur u ditu hastu da agora, tomu comu lexema (reí), pa formal u glotónimu, parti desti nomi Xalim-

Detalhi de monumentu levantau nas Elhas.
As costas leva un carregu.
U morfema cu que completu u glotónimu é u resultau de mistural o tel en conta un'as cuantas coisas que tenin que vel cun nos i que vus digu agora:

U que falamus, desdi u mei puntu de vista, é un'a lengua diferenti du purtugués i du galegu. Peru somus parentis purque a nosa lengua ven, comu aquelas duas, du troncu común galaicu-purtugués.

Pur isu tomu comu morfema a terminación -ego.

Ademais de vil du troncu galaicu-purtugués, contamus cua influencia astur leonesa que se nota nu cierri das vocais finais “e” i “o” de maneira que dicemus leiti, noiti, calhi, lombu, lobu, toiru.


Recordemus que ademais somus raianus; que hemus vivíu duranti mutu tempu du estraperlu o contrabandu. Que nu trasiegu de facendas o de mercaderías metíamus a carga en un tipu de sacu, fardu o macutu que eitábamus as espardas i que chamábamus carregu. Nomi que tomamus prestau dus nosus vicinhus purtuguesis.

Pur to isu é pur u que pensí que XALIMEGU era u nomi que milhol situaba a nosa lengua cuas suas falas lagarteira, manhega y valverdeira.

Agora u restu queda das vosas mans.

No hay comentarios:

Publicar un comentario

AVISU.
Tos us comentarius serán revisaus antis da sua publicación, reservándosi u administradol du blog, a sei criteiru, u dereitu a non publicalus.
Si non estás de acordu te recomendu que non perdas u tei preciau tempu.
Mutas gracias.